Na przestrzeni czasu i ludzkiej świadomości istniało wiele Sokólszczyzn. Była Sokólszczyzna litewska, polska, żydowska, białoruska, tatarska, cygańska czy po prostu „tutejsza”. Każda żyła we własnym świecie i widziała region przez swój pryzmat. Te wszystkie światy nakładają się na siebie na jednej płaszczyźnie. Tak powstała Sokólszczyzna wielokulturowa.
Polską czy „tutejszą” Sokólszczyznę znamy wszyscy dobrze. Pozostałe albo odeszły na zawsze, albo istnieją w formie szczątkowej. Sokólszczyzna wielokulturowa jest zaś naszym dziedzictwem, o które warto dbać. Jako pasjonat historii i człowiek zakochany w naszej małej Ojczyźnie chciałbym odkryć przed Państwem wszystkie „wersje” naszego regionu.
W pierwszej połowie XX wieku bardzo prężnie działał białoruski chrześcijański ruch tworzony przez katolików, a jego działaczami przeważnie byli księża. Zaskakujące jest jak wielu duchownych i zadeklarowanych Białorusinów pochodziło z Sokólszczyzny. Niektórzy z nich byli prostymi księżmi, pasterzami, którzy jedynie chcieli przemawiać do swojej trzódki w ich języku. Jednakże były też wśród nich ponadprzeciętne jednostki jak na przykład ksiądz Lucjan Chwiedźko z Dąbrowy, czy zakonnik Józef Daszuta z Sokółki. Oto ich sylwetki.
Lucjan Chwiećko (Lucyjan Chwiećka) - publicysta, szambelan papieski, wydawca, honorowy kanonik mohylewskiej i mińskiej kapituły, wydawca, magister teologii, pedagog, redaktor, działacz religijny i społeczny, redaktor, dziennikarz. Ideolog i pionier białoruskiego ruchu chrześcijańskiego. Urodził się w 1889 roku we wsi Małyszówka, obecnie część Dąbrowy Białostockiej. W 1901 roku skończył trzyklasową miejską szkołę w Sokółce. W 1907 roku wstąpił petersburskiego seminarium i skończył je cztery lata później. Kontynuował naukę w Metropolitalnej Akademii Katolickiej. W 1915 roku przyjął święcenia od biskupa Cieplaka. Założył pierwszą białoruską, narodowo-religijną organizację „Chrześcijańska demokracja”. Był także inicjatorem, redaktorem i wydawcą białoruskojęzycznej katolickiej gazety „Krynica” oraz założycielem grupy wydawniczej podobnych pism. Pełnił posługę kapłańską w petersburskiej parafii i był profesorem w tamtejszym seminarium. W 1918 roku władze radzieckie zamknęły seminarium, a w 1923 roku ksiądz został aresztowany przez bolszewików. W tym samym roku polscy posłowie narodowości białoruskiej wysłali do papieża memorandum, w którym proponowali ojca Chwiećkę na biskupa wileńskiego. Od łagru lub śmierci uratowała go wymiana więźniów między Polską a Rosją Radziecką. W latach 1925-26 wykładał Prawo Boże w Szymanowie pod Warszawą. Później dzięki biskupowi Ropie został rektorem misjonarskiego instytutu w Lublinie. Od 1932 roku był proboszczem parafii w Szczytach w pińskiej diecezji. Pracował również w pińskim seminarium, gdzie wykładał teologię i język białoruski. Od 1933 do 1939 roku był skarbnikiem diecezji i wiceprzewodniczącym rady diecezjalnej. Okres drugiej wojny światowej spędził w Pińsku i okolicy. W 1944 został pobity na śmierć przez niemieckich policjantów w Stołbcach.
Józef Daszuta (Jazep Daszuta) - urodził się 20 grudnia 1890 roku w Sokółce i pochodził z mieszczańskiej rodziny. W 1910 roku skończył szkołę w Sokółce z bardzo dobrymi wynikami i wstąpił do wileńskiego seminarium, gdzie należał do kręgu białoruskich seminarzystów. W 1918 roku przyjął święcenia kapłańskie. Dzięki uprzejmości wileńskiego biskupa Matulewicza kontynuował naukę na uniwersytecie w Lublinie. W 1925 roku wstąpił do zakonu marianów w Druji. Później wyjechał do Rzymu, gdzie zrobił doktorat z prawa kanonicznego. Po powrocie do ojczyzny postulował wprowadzanie języka białoruskiego tam, gdzie życzyli sobie tego wierni. Za wygłaszanie kazań po białorusku i za rozmawianie z parafianami czy to w tym języku, czy „pa prostu” był prześladowany przez władze kościelne i świeckie. Zakon marianów był bezpośrednio pod zwierzchnictwem Watykanu, więc władze kościelne nie mogąc podjąć żadnych realnych kroków pozostały przy szykanowaniu, w tym nawet i nazywaniu ojca Daszuty komunistą. Józef Daszuta tak jak i cały klasztor w Druji znajdował się stale pod naciskiem lokalnych władz oraz pod inwigilacją służb bezpieczeństwa i wywiadu. W końcu doszło do tego, że w 1938 roku policja uprowadziła go z klasztoru w Druji i przeniosła do klasztoru w okolicy Siedlec. W czasie wojny pełnił posługę duszpasterską w Grudziądzu i Włocławku, a po wojnie utrzymywał kontaktami z białoruskimi ośrodkami ojców marianów w Anglii. Zmarł 9 września 1966 roku we Włocławku, a pochowany został w Warszawie.
Antoni Lewosz (Anton Liawosz) - urodził się w 10 listopada 1896 roku w Sokółce i był synem Jana i Zuzanny (z d. Żywolewska). W 1913 roku skończył szkołę w Sokółce i zaczął naukę w w wileńskim seminarium. W 1920 roku przyjął święcenia kapłańskie. Obracał się w kręgach białoruskich księży i sympatyzował z Białoruską Chrześcijańską Demokracją. Studiował też w Rzymie, gdzie uzyskał doktorat z teologii. Pisywał do „Chryścijanskaj Dumki” i innych białoruskich katolickich gazet. Od 1928 roku był wikarym w kościele świętego Jana w Wilnie, a rok później należał do liturgicznej komisji archidiecezji wileńskiej. W 1932 roku został przeniesiony do parafii w Starosielcach (dziś dzielnica Białegostoku). Przez cały okres międzywojenny opowiadał się za białorutenizacją liturgii, był też działaczem społecznym, religijnym i narodowym. Od 1945 roku był proboszczem na Dojlidach (też dzielnica Białegostoku) i zmarł 8 marca 1975 roku.
Zygmunt Sztafiński (Zyhmunt Sztafiński) - urodził się 29 kwietnia 1893 roku w Dąbrowie Białostockiej (wtedy Grodzieńskiej). Skończył trzyklasową szkołę w Sokółce. Następnie kształcił się w Petersburgu na aptekarza i pomyślnie przeszedł egzamin. W 1912 roku zaczął naukę na wileńskim seminarium, a 7 lat później przyjął święcenia. Od 1922 roku służył na parafii w okolicy Oszmiany, a od 1927 roku był proboszczem na Wileńszczyźnie. W czasach seminarium związał się z narodowo-religijnym ruchem białoruskim. Brał aktywny udział w białoruskim chrześcijańskim ruchu lat 20-tych i materialnie wspierał białoruskie pisma katolickie. Zmarł 28 grudnia 1932 roku.
Józef Bajko (Jazep Bajko) - urodził się w 1890 roku w Malawiczach Dolnych. Pochodził z chłopskiej rodziny i był synem Macieja i Ewy (z domu Aniśko). W 1907 roku terminował na aptekarza w Petersburgu, a dwa lata później zaczął naukę w wileńskim seminarium, a w 1913 roku przyjął święcenia i był wikarym w okolicach Lidy. Od 1918 roku pełnił posługę duszpasterską na Wileńszczyźnie, a w latach 1920-25 w okolicy Drohiczyna. W 1933 roku został proboszczem parafii w Nalibokach. W czasach seminarium należał do kulturowo-edukacyjnego zgrupowania białoruskich kleryków, a w 1917 roku brał udział w I Zjeździe Białoruskich Katolickich Duchownych w Mińsku. W czasie swojej duszpasterskiej posługi wygłaszał kazania po białorusku. Umarł w nieznanych okolicznościach po 1939 roku. Możliwe, że zginął z rąk Sowietów.
Franciszek Hrynkiewicz (Franciszak Hrynkiewicz) - urodził się 1884 roku w Nowym Dworze. Podstawową edukację otrzymał w nowodworskiej szkole ludowej, a w 1901 roku zaczął naukę w wileńskim seminarium. Od 1906 roku na własny koszt kontynuował naukę w katolickiej akademii w Petersburgu, gdzie poznał wielu białoruskich studentów i wykładowców. W 1907 otrzymał święcenia i do 1909 roku kontynuował naukę za granicą, w Innsbrucku i Monachium. Po powrocie do kraju pracował w grodzieńskim gimnazjum jako nauczyciel Prawa Bożego. W Grodnie też do wybuchu I wojny światowej był organizatorem zgrupowania białoruskiej młodzieży, do którego należało wielu późniejszych działaczy społecznych, katolickich i narodowych. Współpracował z wydawaną w Wilnie katolicką gazetą „Biełarus”. Pod koniec I wojny światowej odszedł od społeczno-narodowej działalności i związał się z ruchem tzw. krajowców. Zmarł 26 lipca 1933 roku w Grodnie.
Kazimierz Kułak (Kazimir Kulak) - urodził się w 1896 roku w Kuderewszczyźnie, koło Dąbrowy. Skończył szkołę w Dąbrowie i w 1915 roku trafił do wileńskiego seminarium, a pięć lat później otrzymał święcenia. Od 1923 roku był wikarym w Trokach, gdzie także wykładał Prawo Boże w miejscowej szkole. Później kontynuował naukę w papieskim Wschodnim Instytucie w Rzymie, a w 1927 roku zrobił doktorat z tematu „Psychologia wracania do katolicyzmu według Mialicija Smarteckiego, biskupa Połocka”. Po powrocie do kraju wykładał język rosyjski w pińskim seminarium, a od 1933 roku mieszkał w Warszawie i był sekretarzem biskupa Czarnieckiego. W Watykanie był postrzegany jako kandydat do otrzymania tytułu papieskiego prałata. Z białoruskim narodowo-religijnym ruchem związał się podczas nauki w wileńskim seminarium. Zmarł w sędziwym wieku 103 lat, w 1989 roku.
Jan Lewkowicz (Janka Liaukowicz) - urodził się w 1891 roku w Bitym Kamieniu, koło Dąbrowy. Skończył męskie gimnazjum w Grodnie, a w 1911 roku wstąpił do wileńskiego seminarium, gdzie związał się z grupą białoruskich kleryków. W 1916 roku został wikarym w parafii w naszym Janowie, a w latach 1921-1939 pełnił posługę w parafii Siderka w wileńskiej diecezji. W 1950 roku wrócił do Janowa i był tamtejszym proboszczem. Zmarł 26 marca 1976 roku.
Stanisław Szyroki (Stanislau Szyroki) - urodził się w 1881 roku w Czepielach, niedaleko Kuźnicy. Uczył się w sokólskiej szkole powiatowej, a od 1901 roku w wileńskim seminarium. W 1905 roku przyjął święcenia. W latach 1909-12 był administratorem w parafii Rużany w okolicy Lidy. Później na żądanie i własny koszt kontynuował naukę w Petersburskiej Akademii Katolickiej. W 1917 roku brał udział w I Zjeździe Białoruskich Katolickich Duchownych w Mińsku. W tym samym roku objął parafię na Wileńszczyźnie. Od 1924 roku pełnił posługę w Janowie, a od 1933 roku był proboszczem w Krynkach i jednocześnie zajmował się kierowaniem brzeskim dekanatem. W 1935 roku został przeniesiony do parafii w Kuźnicy. Podczas nauki w seminarium należał do grupy białoruskich kleryków, a później był sympatykiem Związku Białoruskich Księży. Występował za białorutenizacją życia religijnego wśród białoruskich katolików. Był stałym prenumeratorem pisma „Chryścijanskaja Dumka”. Zmarł w 1956 roku.
Edward Horsztyński